Засгийн газрын гадаад бонд бидэнд боломж авчирав уу, зовлон авчирав уу?
Монголчуудад өртэй хүн өөдөлдөггүй, өргүй бол баян зэрэг өрийг сайшаагаагүй үг хэллэг цөөнгүй. Ширээн дээрээ суувал өрөнд ордог гэсэн мухар сүсэг ч бий.
Харин орчин үед хүүхдээ ширээн дээр гарахад нь аав нь хараад “Сууж л байг зээл бүтнэ” гэж хошигносон байдаг. Энэ нь орчин үед өрийг зовлон биш харин боломж гэсэн үзэл рүү шилжиж буйн нэг илрэл гэж харж байна. Тэгвэл өр гэдэг зовлон уу? эсвэл боломж уу?
Монгол Улсын засгийн газар 2012 оноос 2015 он хүртэл Чингис, Самурай, Дим Сам, Хөгжлийн банкны бондуудыг гаргаж 2500 сая орчим ам.доллартай тэнцэх санхүүжилтийг авсан. Энэ нь одоогийн ханшаар 6 их наяд 150 орчим тэрбум төгрөгтэй тэнцэж байна. Одоогийн байдлаар /2018 оны 3 сар/ Монгол Улсын Засгийн газрын өр ДНБ-ий 80 хувьтай тэнцэх хэмжээний буюу 21.5 их наяд төгрөг байна. Өөрөөр хэлбэл нэг Монгол хүнд 7 сая төгрөгийн өр ноогдож байна. Гэтэл энэ их санхүүжилтийн үр ашиг хаана явна вэ? Юунд зарцуулав, хэн төлөөд байна вэ гэдэг чухал асуудал.
Дээр дурдсан 2012-2015 онд гаргасан бондын төлөлтүүдийг 2016 оноос эхлэн гаргасан Гэрэгэ, Хуралдай зэрэг бондын санхүүжилтээр хийсэн. Өөрөөр хэлбэл өрийг өрөөр төлж, хугацаагаа сунгалаа гэсэн үг.
Тэгвэл хүүгийн төлөлт? Засгийн газар 2017 онд нийт 1.7 их наяд төгрөгийн хүүгийн төлөлт хийсэн. Үүний 834 тэрбум төгрөг нь гадаад бонд, зээлийн хүүгийн төлөлт байна. Гэтэл Засгийн газрын цалин хөлс болон нэмэгдэл урамшилийн зардлыг харвал 1.7 их наяд төгрөг байна. Хэрвээ энэ мөнгөөр хүүгийн төлөлт хийгдээгүй цалингийн зардлыг нэмсэн бол төрийн албан хаагчдын цалин дунджаар 50 хувь өсөх боломжтой байж. 2018-аас 2024 онд төлөх бондын үндсэн төлбөр 3 тэрбум ам.доллар бол хүүнд 1 тэрбум гаруй доллар төлөх юм. Одоогийн ханшаар төгрөгт шилжүүлбэл 7.6 их наяд төгрөгийн бондын үндсэн төлөлт, 2.5 их наяд төгрөгийн хүү төлөх юм. Гэтэл улсын төсвийн орлого 2017 онд 8 их наяд төгрөгт хүрсэн. Энэ нь 7 жилийн дотор улсын төсвийн жилийн орлогоос давсан хэмжээний төлөлт хийж байна гэсэн үг. Дээр нь нэмээд хэлэхэд ам.долларын ханш 2018-2024 хэдийн чинээ өснө тэр чинээгээр алдагдал хүлээх юм.
Өрөө төлөхийн тулд хамгийн түрүүнд юунд чухал вэ гэвэл үр ашигтай төслүүдийг санхүүжүүлэх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь эдийн засгийг өсгөдөг гол хүчин зүйл болох капиталд хөрөнгө оруулалт хийж, гаднаас ямар нэгэн орлого олох бүтээгдэхүүн үйлчилгээг үйлдвэрлэх хүчин чадлыг бий болгох ёстой юм. Улс орныг нэг компани гэж үзвэл зээл авсан бол эргэн төлөхийн тулд хурдан орлого олох бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ гаргаж буцааж төлөх юм. Улсад валютын орлого орж ирж байгаа 2 л арга байгаа. Нэг нь зээл бол нөгөөх нь экспортын орлого юм.
Тэгвэл бид олон улсын зах зээл дээрээс босгосон санхүүжилтээ үр ашигтай зарцуулж чадсан уу? Засгийн газрын 2010 оны тогтоолоор Хөгжлийн банкыг дараах зорилготой байгуулжээ.
5.1.Хөгжлийн банк нь үндэсний эдийн засгийн тогтвортой өсөлтийг хангах тэргүүлэх салбаруудад хэрэгжих төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, импортыг орлох, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх зорилготой, энэ хуулийн 8.1-д заасан үйл ажиллагааг эрхлэх чиг үүрэг бүхий ашгийн төлөө хуулийн этгээд байна.
Тэгвэл хөгжлийн банкны санхүүжилт нь тогтвортой өсөлтийг хангах, импортыг орлож, экспортын орлогыг нэмэгдүүлэх төслүүдэд очсон уу гэдгийг 2014 оны 12 сарын байдлаар харъя. Графикт саарал өнгөөр харуулсан салбарууд буюу авто зам, дэд бүтэц, цахилгаан станц, орон сууц, барилга, төмөр зам зэрэг нь үр ашиг нь шууд гардаггүй, бондын зарцуулалтаа эргээд шууд олох боломжгүй төслүүд юм. Эдгээр төслүүд нь нийт санхүүжилтийн 65 хувийг эзэлж байна.
Мөн эдгээр төслүүдийн зээлийн гэрээний 56 хувийг улсын төсвөөс эргэн төлөх, 44 хувийг төсөл хэрэгжүүлэгч эргэн төлөх нөхцөлтэй. Тэгэхээр нэг ёсондоо улсын төсвийн орлогоос эргэн төлөлт хийгдэж байгаа гэсэн үг юм. Улсын төсвийг хэн бүрдүүлж байна гэвэл мэдээж татварын болон татварын бус орлогууд. Үүнд аж ахуйн нэгжүүдийн болон иргэдийн төлж буй бүх татвар, төлбөрүүд ордог.
Засгийн газар ер нь өртэй байх нь зөв үү? Бусад улсын засгийн газартай харьцуулахад манай засгийн газар өрийн үзүүлэлтээрээ хаана нь явж байна. Засгийн газрын өрийн зохистой хэмжээ гэж ер нь байдаг уу гэсэн асуултуудад хариулт хайя.
Монгол улс ДНБ-д эзлэх засгийн газрын өрийн хэмжээгээрээ дэлхийд 40 дүгээр байр буюу талаас дээгүүр байранд явж байна. Энэхүү үзүүлэлтээрээ хамгийн өндөр 2 улс нь Япон 236 хувь, Грек 182 хувь байна. Эдгээр 40 улсын 18 нь өндөр орлоготой, 7 нь дундаж дээгүүр, 10 нь дундаж доогуур, 5 нь бага орлоготой орнууд байна. Монгол улсын өмнө тууж яваа улсуудыг харахад өр ихтэй байх нь эдийн засгийг хямраадаг эсвэл дэмждэг гэсэн ач холбогдолтой хамаарал харагдахгүй байна.
Засгийн газрын өрийн хэмжээгээр АНУ 19.9 их наяд ам.доллараар 1-т орж байгаа бөгөөд ДНБ-д эзлэх хувиараа 14-р байранд орж байна. Засгийн газрын өрийн талаар бас нэгэн факт дурдахад АНУ хамгийн сүүлд 1835 онд өргүй байсан, Английн засгийн газар 300-аас илүү жил өртэй байсан.
Тэгэхээр өрийн хэмжээ ямар байх нь өр зовлон эсвэл боломжийн аль нь болоход хариулт өгч чадахгүй байна. Мөн засгийн газрын өрийн зохистой хэмжээ хэд байхыг тодорхойлсон зүйл байхгүй бөгөөд хамгийн чухал үзүүлэлт нь өрөө төлөх чадвар юм. Хэрвээ өрөө төлж чадахгүйд хүрвэл эдийн засаг тэр чигтээ хямралд орох аюултай. Өөрөөр хэлбэл валютын ханш өсөх, өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсөх, ажилгүйдэл өсөх, орлого буурах эдийн засаг хумигдах үзэгдэл болдог.
Дээрх 40 орны 10 нь хөгжингүй улс бөгөөд, өрсөлдөх чадвартай, өрийн сайн удирдлагатай тул өр ихтэй байх нь асуудал дагуулахгүй. Харин дундаж болон бага орлоготой орнуудын хувьд өр нь зовлон болох эрсдэл бий. Монголын хувьд нэг боломж нь байгалийн баялагийн орлого. Гэхдээ энэ бол шавхагдах нөөц гэдгийг мартаж болохгүй.
Дүгнээд хэлэхэд засгийн газар эдийн засгаа дэмжин санхүүжүүлэх зорилгоор олон улсын зах зээл дээрээс бондоор санхүүжилт татсан. Гэхдээ зарцуулалт дээр үр ашигтай төслүүдэд хөрөнгө оруулж, ажлын байр, экспортыг нэмэгдүүлж чадаагүй. Манай экспортын орлогын 85 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлсэн хэвээрээ байна. Тэгэхээр өр боломж уу эсвэл зовлон уу? Хэрвээ бид босгоод ирсэн санхүүжилтээ үр ашигтай зарцуулах төлөвлөгөө, бодлого байсансан бол асар их боломж байх байж. Харин одоо зовлон болгохгүйн тулд экспортын орлогын гол эх үүсвэрийг бүрдүүлж буй ОТ, ТТ гэх мэт мега төслүүддээ найдах л үлдлээ.
Эх сурвалж: Эдийн засагч хуудас
