Г.Хайдав: Англи дарапан пальто, каракул малгай өмсч орос хром жийсэн амьтан л хотын гудмаар алхдаг байлаа

Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Г.Хайдавтай ярилцлаа.

-Та сайхан намаржиж байна уу?

-Монгол хүн амны билгээр гэдэг юм. Сайхан намаржиж байна аа.

-Та сайхан харагдаж байна?

-Одоо би үр хүүхдийнхээ гар дээр л байна. Хэн нь завтай, хэнийх нь зайтай байна гээд л явж байгаа. Ер нь уламжлалт эмнэлэг, II эмнэлгийнхнийхээ хараанд л явж байна даа.

-Хүмүүс такси барихаар гараа өргөхөд суудлын жижиг тэрэг ирж зогсдог. Таныг замын хажууд зогсохоор том жийп машин ирж зогсоод “Та хаачих вэ”гэж асуудаг юм билээ?

-(Инээв). Тэр чинь яах вэ ард түмэн намайгаа андахгүй. Танихгүй хүүхэд ч байхгүй. Намайг харвал тус л хүргэхийг боддог. Би өөрөө тухайн үедээ хүүхдээс эхлүүлээд ахмадуудад юу чадахаараа л тусалж явсан хүн. Энэ бол Монголын дэг жаяг.

-Энэ мөчид,

…Эрдэм номыг сурахаар

Энхрий хүү чинь мордож байна

Энэрэлтэй эжий минь та хүүдээ

Эрхэм сургаалаа хайрлана уу гэж эхэлдэг “Ээждээ” дуу тань эрхгүй санагдаж байна шүү?

-Би чинь Соёл урлагийн их сургууль, Хөгжим бүжгийн коллежийг буй болгоход ардын жүжигчин, төрийн шагналт С.Гончигсумлаа гуайтай хамтарч, хоёулаа л гар бие оролцсон. Бид хоёр чинь сонгодог гэдэг юмны хамгийн түрүүний хоёр шүү дээ. С.Гончигсумлаа гуай Москвагийн консерваторын анхны оюутан. Би бол дайны үед очсон хоёр дахь оюутан нь байхгүй юу. Бид хоёроос хойш миний шавь нар, шавийн шавь нар бүгдээрээ Монголын энэ хоёр сургуулийн нэрийг гаргаад дэлхийд очоогүй газар үгүй болчихоод байна шүү дээ.

Би чинь Дундговиос гаралтай. Аав минь Өмнөговиос гаралтай. Гамингууд, Бароны цэргүүд, эсэргүүнүүд будлиан гарч байсан үе. Аав минь мал хөрөнгө бүх юмаа улсдаа хураалгачихаад дөрвөн ханатай бор гэртэй үлдээд “Би малын хойноос явахгүй, төрсөн эгчдээ, Хүрээ орно” гээд л наашилсан байгаа юм. Манайхыг Өмнөговиос ингэж нүүхэд би гараагүй байсан. Замдаа нүүдэллэж явахад Дэлгэрхангай гэж уулын ард төрсөн хүн дээ, би. Би уг нь ээж аваасаа есүүлээ. Хамгийн бага нь шүү дээ. Цаана тэнд гамингийн гарт алдахыг нь алдсан гэдэг. Хүүхдүүдийг хамаад явчихдаг байсан юм гэнэ лээ. Замд явж байхад төрсөн би, миний нэг эмэгтэй дүү бид хоёр л амьд үлдсэн байгаа юм. Анх хотод орж ирээд зургаан настайдаа уйгаржин монгол бичгийг багшдаа зодуулан байж сурсан. Намайг алгадаад унагачихна. Зодуулахаас айгаад дорхноо сурсан. Түдэв гэж Монгол Улсын их сургуулийг буй болоход анхны монгол хэлний багш байсан хүн. Би тэр бичиг номыг зуны амралтаас намрын энэ үед хүртэлх хугацаанд л сурчихсан юм даг. Төөрсөөр төрөлдөө гэдэг. Миний хувьд төөрөөгүй. Төөрөхгүй явсаар төрөлдөө ирсэн.

-Урлагийн томчуудтай уулзахад таны биеэ авч яваа байдал, бусадтай харьцдаг харьцаа зэргийг ихэд онцолдог тухайгаа ярьдаг юм. Одоо ч таны сууж байгаа суулт цаана л нэг тийм эрхэмсэг, цэмцгэр юм?

-Энэ бол номоор бол этик. Энэ болгоныг чинь С.Гончигсумлаа гуайтайгаа хамт Москвагийн консерваторт сурч байхад миний Марксизмын багш маань заасан. Биеэ хэрхэн авч явах вэ, ширээнд суухдаа сандлаа хэрхэн дөхүүлж, дэргэд байгаа хүнээ хүндэтгэх вэ, боссоныхоо дараа сандлаа хэрхэн буцаан байранд нь тавих вэ. Яаж алхах, гишгэх вэ гээд бүгдийг нарийн заадаг байсан юм. Уг нь би энд байхдаа Жанжин Сүхбаатарын Хэвлэх үйлдвэрт ажиллаж байхдаа Эвлэлийн гишүүн болсныхоо дараа 1947 онд XI их хуралд сууж байгаад Эвлэлийн төв хорооны Товчооны гишүүн болчихсон хүн. Би чинь Хэвлэх үйлдвэрт үсэг өрж явсан хүн. Зөвлөлтийн инженер манай үйлдвэрийн сургагчаар ирсэн. Тэр хүн намайг “Энэ хүн хэрвээ энэ мэргэжлээрээ цаашид явбал надаас илүү чадварлаг инженер болох юм байна” гэж билээ. Тэгээд намайг Хэвлэх үйлдвэрийн захиргаанаас инженерийн сургуульд явуулахаар боллоо. Тэр хооронд Сайн дурын уран сайханчдын уралдаанд орлоо доо. Тэр үеийн мундаг хүмүүс шүүгчээр ажиллаж байсан. Тэд намайг нэгдүгээр байрт оруулсан юм. Тэгтэл С.Гончигсумлаа гуай “Чи урлагт ор. Чи дуулж чадах юм байна” гэж билээ. Тэр уралдаанд ороод гурван сарын цалинтай тэнцэхүйц хэмжээний төгрөгөөр шагнуулчихсан юм.

-Нийтийн бүжгийг тангүйгээр төсөөлдөггүй байсан гэдэг шүү дээ?

-Би Хэвлэх үйлдвэрт байхдаа сайн дурын уран сайхнаар их явна. Дэмчиг гэж надтай адилхан үсэг өрөгч байсан юм. Тухайн үеийн нийтийн бүжиг чинь Дэмчиг бид хоёрын гарт байлаа. Нормтой ажлаа хийчихээд л бидний хэлдгээр Ленин хөлөөвт очиж шөнөжин бүжиглэнэ. Гаднаа бие засдаг дүнзэн байшинтай. Бид Ленин гэж үгийг нь мэднэ. Хөлөөв гэдгийг нь мэдэхгүй. Монгол үг л юм байх гэж боддог байлаа (инээв). Ленин хөлөөвөөс гараад “Ши-янз” театрт очно. Тэрэнд очиж бүжиг хийнэ. Тэндээсээ гараад бүр Амгалан руу Сүхбаатарын нэрэмжит хөлөөвт очно. Шөнөжин ингэж ийш тийш явж бүжигт орчихоод өглөө нь ажил руу ирдэг байсан байхгүй юу. Тэгэхээр бид ямаршуу ястай, ямархуу залуучууд байж вэ гэдэг нь үүнээс мэдэгдэж байгаа биз. 17, 18, 19-хөн настай шүү. Энэ тухай, миний амьдралын тухай бүх юм миний 90 насны ойд зориулж хэвлэсэн номонд бий. Ном минь хэвлэгдсэн даруйдаа дууссан, дахиж хэвлэх гэсэн чинь эх нь олдоогүй. Тэр номонд миний бүх түүх бий. Намайг дуучин болгохоор сургаж байсан багш нарын ахмад нь 103 настай, залуу нь 60-тай хүмүүс байсан юм. С.Гончигсумлаа гуай бид хоёр чинь дэлхийд зургадугаарт ордог консерваторын бүтээгдэхүүнүүд шүү дээ.

-Таны хувцаслалт, биеэ авч яваа байдлыг Улаанбаатарын залуус даган дуурайдаг байсан гэдэг, 1950, 1960-аад оны үед?

-Дөнгөж хойноос төгсч ирээд театрт ажилд ороход надад янз бүрийн хоч өгсөн. “Евров” Хайдав, “Орос” Хайдав гэнэ. Хувцаслалтын хувьд тэр үеийнхээ залуусын урдаа барьдаг нь би байлаа. Гар дээрээ цалин болгож авдаг төгрөг минь ч ахиу байж. Тэр хэрээр хувцас хунарын хамгийн олигтойг нь авч өмсдөг байсан. Өвлийн пальто гэхэд л англи дарап. Малгай нь манай генералуудын өмсдөг хөх саарал каракул. Жийсэн гутал нь Оросын хром, иймэрхүү л амьтан хотын гудмаар алхдаг байлаа. Ийм амьтан явж байхаар чинь гайхах нь аргагүй. Үлгэр жишээ авах нь авна, шүүмжлэх нэг нь “Орос” Хайдав, “Европ” Хайдав л гэдэг байсан. Монголын анхны шанзчин Базаррагчаа гуай “Та нар яагаад энэ хүүхдийг гадуурхах гээд, яагаад ийм хачин хачин хоч өгөх гээд байдаг юм. Энэ хүүхэд үргэлж инээж явдаг. Тэрийг нь та нар хараад “Инээдэг” Хайдав гэж хэлж болсонгүй юу” гэж билээ. Тэрнээс хойш би “Инээдэг” Хайдав болсон шүү дээ.

Би чинь хорь гаруй ястан, үндэстний дууг төрөлх хэлээр нь дуулсан хүн. Хятадаас эхлээд баруун Европын орнуудаар явахдаа дууг нь тэр дор нь сураад тэнд нь дуулчихдаг байсан хүн шүү дээ. Францт явж байхдаа нэг сайхан юм олж уншиж билээ. Хүн өглөө сэрэнгүүтээ, нүдээ нээнгүүтээ инээх ёстой. Инээнэ гэдэг чинь мишээнэ гэсэн үг. Хажууд чинь хүн байхгүй бол чин сэтгэлээсээ чангаар инээ. Хажууд чинь хүн байвал мишээл тодруулаад дотроо инээх хэрэгтэй гэж би уншсан юм, тэгэхэд. Өглөө нь ингэж өөрийгөө цэнэглэсэн цагт бүтэн өдрийн турш хөмсөг зангидахгүй өөдрөг явдаг. Тийм учраас би яагаад ч хөмсөг зангидаж чадахгүй. Юу ч боллоо гэсэн хөмсөг зангидахгүй, үзэн ядсан ч гэсэн тэгэхгүй.

-Таны амьдралын хэмнэл их зөв, эрүүл байдаг болоод өдий сайхан өндөр насалж, эрүүл саруул байгаа гэдэг нь ойлгомжтой?

-Эм нэртэй хор, хоол нэртэй хор гэж байна. Энэ дундаас өөрийнхөө зөв гэж харсныг дадаж заншсанаараа өөрөө өөрийгөө өдий хүргээд л явж байна даа. Өнөөдөр би 91 нас хүрч байгаа шүү дээ. Миний өвөө 117 настайдаа бурхан болсон. Цуутай лам байсан юм. Энэ бүхнийг өвөө минь сахиж байсан учраас тэгж насалсан болов уу гэж боддог.

Өвөө минь хэвтэрт байсан. Намайг П.И.Чайковскийн “Евгений Онегин”-д тоглож байтал өвөөгийн бие муудаад “Хүүгээ хүлээнэ, би. Насаа өгч байж явна” гээд намайг хүлээсэн юм билээ. Намайг ирэх шиг боллоо гэж хөлийн чимээг минь сонсоод л бурхан болсон буянтай хүн дээ. Ийм сонин (Хоолой нь зангирав.сурв) Энэ гагцхүү монголчууд, бидэнд л байна. Ийм юм ховор.

Би эм ууна. Уухдаа учиртай ууна. Аль нь эм болж байна вэ, аль нь хор байна вэ, хэр хэмжээгээр уувал зүгээр вэ, хэр тунгаар уух ёстой вэ гэдгээ мэдэж байх ёстой. Хамгийн түрүүнд ардынхаа эмнэлэгт очно. Тэгээд европ эмнэлгээр явна. Аль аль нь хэрэгтэй. Аль аль нь тустай. Гагцхүү эмч мэргэжлийг ямар хүн эзэмшиж вэ гэдгээс бүх юм шалтгаална.

-Театр, Хөгжим бүжгийн коллеж, Соёл урлагийн их сургуулиараа хэр орж гарч байна вэ?

-Одоо хүртэл зөвлөх багш гэдэг нэг аргамжаатай. Зөвлөх багш гэж байгаа учраас би долоо хоногт гурван удаа очих ёстой. Би зөвлөх юмаа зөвлөж байгаа, одоо ч зөвлөж байна.

-Таны үеийн дуучид, 2000 оноос хойших үеийн дуучдын хооронд ямар том ялгаа байна вэ?

-Ялгаа гэхээр тун хэцүү. Тэр үед надад багшилж байсан багш нар шиг хүмүүс одоо байхгүй шүү дээ. Одоо миний шавь нар дунд профессор, доктор болоогүй хүн байхгүй. Миний шавийн шавь нар доктор, профессор болчихоод байна. Дэлхийд нэрээ гаргаад байна. Миний номыг уншсан хүн багшийн дайтай мэдлэгтэй хоцорно. Миний шавь нараас тэр номыг минь ширээний номоо болгосон нь олон. Гадаадад ч байгаа.

Эх сурвалж: “Өдрийн сонин”