Хрущевтай хундага тулгасан түүх

Канзасын их сургуулийн багт тоглосон гурав дахь жилдээ Уилт Чемберлен оюутны сагсан бөмбөгөөс бүр уйдаж гүйцээд байв. АНУ-ын оюутны сагсан бөмбөгийн холбоо (NCAA) тухайн үед довтолгооны цаг заадаггүй байснаас нэг тоглогч дээр хоёул, гурвуулаа очиж хамгаалдаг, довтолгоо тэр хэрээр удааширдаг байжээ. Жишээ нь, Хойд Каролинагийн их сургуулийн баг 1957 оны улирлын аваргын төлөөх Уилтийн багтай тоглохдоо тоглолтын хоёрдугаар хагаст 11-хэн оноо авсан атлаа хожиж байв. Тиймээс домогт төвийн тоглогч маань бүсийн хамгаалалтыг хориглодог, 24 секундын довтолгооны цагтай, хурдан, хатуу ширүүн тоглолтыг илүү үнэлдэг Үндэсний сагсан бөмбөгийн холбоо (NBA)-д тоглохыг мөрөөдөж байжээ. Даанч NBA тэр үед их сургуулийн дөрөвдүгээр курсээ төгссөн тоглогчтой л гэрээ хийх хатуу дүрэмтэй тул Уилтад боломж гарсангүй. Гэтэл тэрээр дөнгөж гуравдугаар курс төгссөн байдаг. Ингээд NBA түүний хүсэлтийг нэг жилээр хойшлуулсан тэр үед “Харлем Глобтроттерс” баг нэг жилийн хугацаатай 50 000 ам.долларын санал тавьснаар энэ түүх эхэлжээ. Хэдий аялан тоглодог, шоу үзүүлбэр үзүүлдэг нэртэй ч “Харлем” үеийн үед хамгийн шилдэг сагсанбөмбөгчдийг л цуглуулдаг байсан гэдгийг энд хэлэх хэрэгтэй (Монгол Улсын гавьяат тамирчин Ц.Шаравжамц энэ багт тоглож байсныг дурдахад таатай байна). “Намайг 1954 онд “Харлем”-д ирэхэд NBA-ийн хэмжээнд тавхан хар арьст тоглогч байсан. Харин манай багийнхан бүгд харууд байлаа. Хамгийн шилдэг сагсанбөмөгчид нэг газар цугларсан байсан” гэж “Харлем”-ын тоглогч асан Медоуларк Лемон хожим нь дурссан байдаг. Тэгвэл тэдэн дээр магадгүй, нэгэн үеийн хамгийн шилдэг нь болох Уилт Чемберлен нэмэгдэх нь тэр. Уилтийг ирсний дараа жил (1959 он) “Харлем”-чуудад ховорхон боломж гарсан нь далай давж, америкчуудын хувьд хамгийн хаалттай улс болох ЗХУ-д аялан тоглох болсон явдал байв.

“Харлем Глобтроттерс” буюу хар залуусын түүх

“Харлем Глобтроттерс”-ыг үүсгэн байгуулагч, эзэн Эйб Саперстэйн маш ухаалаг хүн байв. Арьсны үзлээс болоод NBA-д орж чадаагүй олон шилдэг тоглогч байдаг, цагаан арьстнууд ч тэднийг мэддэг, тоглолтыг нь харахыг хүсдэг гэдгийг гярхай олж харсан тэрээр дан хар арьстнуудаас бүрдсэн баг байгуулах санааг олсон юм. Тэрээр багаа АНУ-ын афро америк гаралтай иргэдийн дийлэнх нь оршин суудаг Нью-Йоркийн Харлем дүүрэгт байгуулж, багийнхаа нэрэнд ч оруулжээ. Арьс өнгөний үзлээс болоод багийн залуус хар болон цагаан арьст үзэгчдэд зориулан өдөрт хоёр удаа тоглох шаардлага гардаг байлаа. Ашиг бас хоёр дахин өндөр байв.

Арай хожуу тэрээр сагсанбөмбөгт гурван онооны шугамыг санаачилж, Сагсан бөмбөгийн алдрын танхимд орсон. Харин өнгөрсөн зууны 50-иад оны үед бол Эйбийг багийнх нь хувь заяа л зовоож байв. Гудамжинд хүмүүс хуйгаараа “Хүйтэн дайн”-ы талаар цуурцгааж байлаа. “Их хямрал”-ын үеэр ч бүгд л ингэж цуурцгааж байсан ч сүйрлээс хэн ч аврагдаагүй гэдгийг Саперстэйн сайн санаж байв. Тиймээс ядаж өөрийн хүчин зүтгэж яваа сагсанбөмбөгөөрөө дамжуулаад иргэдэд үнэн бодит мэдээлэл өгчих юмсан гэж боддог байж. “Төмөр хөшиг”-ийг ярж, ЗХУ-д тоглолт зохиохын тулд тэрээр бүхэл бүтэн найман жил оролдож, чадах бүхнээ хийж, эцэст нь хүссэндээ хүрчээ.

ЗХУ-д аялан тоглохоор боллоо

Тэрээр 1959 оны хавар В.И.Лениний нэрэмжит төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн захирал Василий Напастниковоос Москвад найман удаа үзүүлэн тоглолт хийх урилга хүлээж авав. Тоглолтууд зургаадугаар сарын 6-12-нд болно гэж хөтөлбөртөө тусгажээ. Үйл явдлын ийм өрнөлийг тухайн үед ч хэн ч урьдчилан таамаглаж чадахааргүй байсан юм. Уилт хожим энэ талаар “Над руу дасгалжуулагч Эдди Готтлиб утасдаж энэ талаар хэлсэн юм. Энэ бол үнэхээр гайхалтай мөч байсан” хэмээн ярьсан байдаг. Ингээд бэлтгэл ажил эхэлсэн аж. АНУ-ын Төрийн Департментаас тамирчидтай уулзаж, маргаантай, салаа утгатай асуултуудад хариулахгүй байх талаар зөвлөгөө өгч, юм юм л болсон байна. Ингээд аялал хэрхэн явагдсан талаарх яриандаа орьё.

“Аялал их сайхан эхэлсэн. Биднийг онгоцонд суусан өдөр дулаахан сайхан өдөр байсан юм. Залуусын сэтгэл санаа ч өөдрөг. Гэхдээ энэ бүхэн Москвад буумагц л үгүй болсон. Үнэндээ биднийг маш хүйтэн байдал угтсан. Би цаг уурын талаар яриагүй байна шүү. Оросын талаар ярьж байна” гэж Медоуларк Лемон хожим дурссан нь аяллын өнгө төрхийг ерөнхийд нь илэрхийлнэ. Тэднийг онгоцны буудлаас шууд зочид буудалд хүргэсэн бөгөөд тэднийг хариуцсан КГБ-ийн төлөөлөгч томилж, зочид буудлын эргэн тойронд харуул гаргасан аж. “Заримдаа гудамжинд хүмүүс бидэнтэй яриа үүсгэх гэж оролдоно. Тэгмэгц хаанаас ч юм бэ хоёр хүн гарч ирээд асуудлыг зохицуулдаг байсан. КГБ биднийг дагаж байсан юм билээ л дээ” гэж Уилт хожим дурсжээ. Гэхдээ л хэчнээн КГБ-гийнхэн байсан ч заримдаа жирийн хүмүүстэй харилцах боломж гарч байсан гэнэ. Медоуларк Лемоны дурссанаар, нэг удаа хэдэн багачууд гүйж ирээд арьсанд нь хүрч, алган дээр нь хар будаг наалдсан эсэхийг харж байсан гэнэ. Эхний бэлтгэлээ хийхээр явахад машины бүхэл бүтэн цуваа дагалджээ (дараагийн бэлтгэлд ч гэсэн). Тоглогчдод заал таалагдсангүй. Саперстейн тэрхүү заалыг “Харанхуй, хуучин, Зөвлөлт маягийн заал” гэж тодорхойлсон байдаг.

Хяналтын бэлтгэлийг Зөвлөлтийн эрх баригчдын өмнө хийх болсон гэдгийг хөтөлбөрт бичсэн байсан бол бүх найман тоглолтыг ихэвчлэн хятад гаралтай тамирчдаас бүрдсэн “Сан Франциско” багтай хийх болсон гэдгээ Саперстейний залуус Зөвлөлтөд очоод л мэдсэн байна. Тэдэнтэй урьдчилан тохиролцож, “Харлем”-тай зэрэг Москвад ирүүлсэн байж. “Нутгийн багтай нэг удаа ч гэсэн тоглуулах болов уу гэж горьдсон ч талаар болсон” гэж Уилт хожим дуржээ.

1959 он гэхэд “Харлем” аль хэдийнэ дэлхийн 10 гаруй орноор яваад үзчихсэн байсан үе. Гэсэн ч ЗХУ-д болсон тоглолт маш онцгой байв. “Харлем” шоу үзүүлэх өөрийн гэсэн стандарттай байлаа. Тоглогчид “Ид шидийн тойрог” гэх тойрогт орж чамин техник, акробат зэргийг үзүүлэхэд үзэгчид бахдан хашгирч, тоглолт эхлээд ган, хоёр гоёмсог хууралт хийхэд л шуугиад явчихдаг байж. Гэтэл зөвлөлт үзэгчид энэ бүхнийг нь суудалдаа маш томоотой нам жим суун үзжээ. Эйб Сапперстейний хувьд энэ бол гутамшиг байв. Тоглогчдын нэг нь энэ хөшүүн байдлыг өөрчлөхөөр бага зэрэг алиалаад орхитол хөтлөгч тэр дор нь “Харлем” бол сагсанбөмбөгийн багаас гадна хошин шогийн хамтлаг” болохыг үзэгчдэд зарласан гэдэг. Чухам тэгж зарласны дараа л ганц нэг үзэгчийн царайд инээвхийлэл тодорчээ.

Маргааш нь “Правда” сонины (№188 (19947) от 07.08.59) дугаарт “Москвачууд хар арьст сагсанбөмбөгчдийг халуун дотноор угтан авлаа. Тэдний хамгийн өндөр нь 216 см өндөр Уилт Чемберлен бөгөөд нутгийнхаа хамгийн шилдэг нь юм байна” гэсэн өгүүлбэр бүхий мэдээ гарсан аж.

Н.Хрущевтай уулзсан хийгээд бусад адал явдал

“Харлем”-ыг Москвад байх үед хэвлэлийнхэн янз бүрийн юм их асуудаг байж. Ихэнхдээ У.Чемберленд асуулт тавьж нөгөөх нь “Би эх орондоо хайртай. Надад сайхан гэр орон, сайн машин, хангалттай цалин байгаа” гэх маягаар хариулж байжээ. Нэг удаа тэднийг Улаан талбайд зугаалж байтал гялалзсан хар машин хажууд нь ирж зогсоод дотроос нь ЗХУКН-ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Никита Хрущев бууж ирэх нь тэр. Эйб, Эдди хоёр түүнтэй түрүүлэн гар барихаар ухасхийж, тамирчид хойно үлдэхэд Н.Хрущев бөмбөг залах мэт хөдөлгөөн хийгээд найрсгаар инээмсэглэж, бүгдтэй нь гар барин мэндчилээд хүндэтгэлийн зоог дууссаны дараа хүндэтгэлийн хүлээн авалт болно гэдгийг сануулаад явжээ. Тэр үдэшлэг дээр сагсчдад шагнал гардуулсан бөгөөд өгсөн шагналуудынх нь дунд Лениний одон хүртэл байсан тухай ВВС тухайн цаг үед нь мэдээлсэн байдаг. Одон тэмдгээс гадна 10 мянган ам.доллартай тэнцэх рублийг гардуулж өгчээ. Рублийг зөвхөн ЗХУ-д зарцуулах боломжтой тул тоглогчид мөнгөөрөө үслэг эдлэл гэх мэтийг худалдан авч, нутагтаа очоод амжилттай зарж борлуулжээ.

Ёслолын дараа оросууд заншил ёсоор зочдоо хатуу архиар дайлсан байна. Тамирчдын зарим нь шууд татгалзсан бол оросууд багийн гол хүмүүсийг заавал уулгана гэж зүтгэжээ. Уилт тэдний дунд байсан нь мэдээж. Ингээд америк сагсанбөмбөгч, Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн дунд уух тэмцээн өрнөх нь тэр. Уилт хожим энэ тухайгаа “Уух тусам тамирчны мэдрэмж минь сэргэж байлаа. “Уугаарай, чи бараг ялах нь байна шүү. Наадуул чинь одоохон уналаа” гэж хүмүүс орилоод л. Дахиад нэг тойроход оросууд хүртэл уухгүй хэмээн хундагаа алгаараа таглаж байв. Үнэндээ би тэднээс түрүүлээд тасарчихсан байсан” хэмээн дурсжээ. Маргааш нь залуус бараг бүгдээрээ өчигдрийн уултан дээр Н.Хрущев байсан эсэхийг ч санахгүй байсан гэдэг. 160 см өндөртэй Эйб Н.Хрущевыг жишээлж “Намайг цаашид намхан гэж ярихаа болих хэрэгтэй” гэх зэргээр ярьж байсан тэрхүү үдшийг Уилт харин сайн санаж байв. Орост тохиолдсон энэ адал явдал, хатуу архины дараа Уилт NBA-д орж, Билл Расселл, Боб Петтиттэй тулахад жинхэнэ утгаараа бэлэн болжээ.

Эх сурвалж: Үндэсний ТОЙМ сэтгүүл